Mensen van kleur zijn, opvallend genoeg, onzichtbaar in de meeste sci-fi en fantasy films. “Enkel 8 van de 100 hoogst scorende sci-fi en fantasy films hebben een persoon van kleur als hoofdpersoon waarvan er 6 worden gespeeld door Will Smith”, zo luidt een onderzoek uit 2014 over de diversity gap. Toch zitten ideeën over cultuur en afkomst diep verwerkt in deze populaire filmgenres waar niet-Westerse culturen en identiteiten vaak worden gebruikt als een metafoor. Is de situatie inmiddels veranderd? Uit het succes op het nieuwe deel van de grootste sci-fi en fantasy film Avatar is het in ieder geval niet op te merken. Toch is er hoop voor betere representatie en die hoop zit in het afrofuturisme!

Blueface

Avatar is onmiskenbaar als ‘die ene film met de blauwe aliens’. Deze film maakt gebruik van de verhalen van mensen uit, onder andere, inheems Amerikaanse en Afrikaanse culturen om vervolgens hun identiteiten blauw te maskeren. Op deze manier worden mensen van kleur letterlijk afgeschilderd als een andere soort en, zoals David Brooks in de New York Times zegt: de heldhaftige hoofdpersoon Jake Sully is de “White Messiah”. Oftewel, de witte man die de enige redding voor het inheemse Na’vi volk is. Met het vervolg Avatar: The Way of Water is er niet veel verbetering in de representatie van mensen van kleur. Inheems Amerikaanse activist Yuè Begay riep op om de film te boycotten met de tweet, “Our cultures were appropriated in a harmful manner.”

Hiermee ontkomt ook de grootste film ter wereld niet aan racistische elementen zoals blackface of in dit geval ‘blueface’. Zo lijkt een geschiedenis aan misrepresentatie en gebrek aan diversiteit zich zelfs in de toekomst van sci-fi en fantasy films te herhalen. Hoe kunnen we naar een toekomstbeeld buiten de witte Westerse lens om? Afrofuturisme laat zien dat het anders kan.

Toekomst die geschiedenis herschrijft

Afrofuturisme is een culturele kunststroming die de Afrikaanse diaspora verbindt met wetenschap, technologie en filosofie om zo een eigen toekomst te scheppen. Hierin staan de complexiteit en veelzijdigheid van zwarte identiteiten en vrijheid centraal. Oftewel, afrofuturistische verhalen combineren science fiction en fantasy elementen met de zwarte cultuur. Het gaat voorbij aan een geschiedenis van onderdrukking en racisme door dingen in het verleden, bijvoorbeeld oude wijsheid en mythologie, te blenden met het heden. “Hoe zou de toekomst zijn als de zwarte geschiedenis niet werd onderbroken?”, is een van de vragen die afrofuturisme stelt.

De term afrofuturisme werd als eerste opgegooid in het essay Black to the Future van Mark Dery in 1994. Hij vroeg zich af waarom er zo weinig Afro-Amerikaanse schrijvers in science fiction waren terwijl Afro-Amerikaanse ervaringen veel overeenkomsten hebben met thema’s in het genre zoals het gevoel van alienation. Toch bestond afrofuturisme al voordat de term was bedacht. In 1970, jazz muziek en artiesten zoals Sun Ra met zijn album Space is the Place waren het begin van de beweging. Hierna ontstond ook literatuur over afrofuturisme zoals de boeken van Octavia E. Butler. Nu omvat afrofuturisme alles. Het is bijvoorbeeld terug te vinden in de muziek van Erykah Badu, schilderijen van Jean-Michel Basquiat en in de huidige tijd bracht de film Black Panther afrofuturisme naar het grote scherm. Afrofuturism forever.

Ook in Nederland komt afrofuturisme vaker terug. In 2020 kwam de documentaire “de post-racistische planeet” uit en voerden de makers een gesprek bij Pakhuis De Zwijger over afrofuturisme die terug te vinden is online. Momenteel is ook het werk van Jacolby Satterwhite Birds in Paradise te zien in het NXT Museum.

Uiteindelijk gaat afrofuturisme om de kracht van verbeelding en is het doel van de zwarte gemeenschap om hun eigen verhalen te vertellen en regie te hebben over hun eigen toekomst. Hierin staan de verhalen van verschillende zwarte perspectieven, het omarmen van complexiteit en het vieren van diversiteit centraal. Tenslotte kaart afrofuturisme ook hedendaagse sociaalmaatschappelijke problemen aan, want alleen als al deze problemen worden opgelost kan een betere toekomst ontstaan. Wat als we meer science fiction en fantasy verhalen vertellen vanuit de perspectieven mensen van kleur zelf? Ik denk dat men zich er meer in kan vinden dan in films met blauwe aliens. Zo biedt afrofuturisme een hoopvoller toekomstbeeld. 

Meer leren:

Tegenlicht Meet Up #185: De post-racistische planeet. (z.d.). Pakhuis de Zwijger. /programma/tegenlicht-meet-up-185