De Iraanse opstand is een nieuwe vorm van een revolutie geworden

Waar de opstand in Iran aan te duiden is en waar het naar toe leidt lijkt haast niet te navigeren voor deskundigen commentatoren die doorgaans in de Nederlandse media opduiken. De razendsnelle ontwikkelingen in Iran van vandaag leggen zij naast hun academische of journalistieke meetlat. “Nee, het kan niet kloppen” is hun conclusie. De Franse Revolutie van eind 18e eeuw, de Russische revolutie in het tweede decennium van de 20e eeuw, en vooral de Iraanse revolutie van 1978-1979 is hun referentiekader. Nee, wat nu in Iran gaande is past inderdaad niet in dat rijtje. 

Er wordt een denkfout gemaakt. Er wordt vergeten dat dit vooral een revolutie is die past bij deze tijd, en die vooral past bij de jongeren van deze tijd. Er wordt amper stilgestaan bij het feit dat de wereld anno 2022 zowel cultureel als technologische radicaal veranderd is. Dat we wereldwijd verbonden zijn en dat daardoor, in het bijzonder, de jongeren en de jeugdcultuur een mondiaal fenomeen zijn geworden. Dat de belevingswereld van de jongeren, die de fakkeldragers van de Iraanse revolutie zijn, radicaal veranderd is een andere logica heeft dan die van voorgaande generaties.  

Of kan het zijn dat commentatoren en analisten in de waan leven dat jongeren in Iran, in hun beleving en hun aspiratie, mijlenver staan van Europese leeftijdsgenoten? Is het de eurocentrische blik (afgezien van hun eigen afkomst, want ook vele hooggeleerde Iraniërs uit de diaspora onderschrijven de taxatie van hun Europese vakbroeders) dat hen blind maakt voor wat in Iran gaande is? 

Bij mij begon het te dagen, precies twee weken geleden, toen ik tussen een reeks protestfragmenten een fragment uit een kleine stad in centraal-Iran zag. Ik hoorde leuzen die de framing “Opstand, maar nog lang geen revolutie” tegenspreken. Weer waren het de jonge meiden – universitaire studenten in dit geval - die de trendsetters waren. Hun leuzen waren: “Noem het geen opstand, zie dat het een revolutie is”. Ik heb hun advies ter harte genomen en ga beter en anders kijken naar wat er nu in Iran gebeurt. 

Ik ben tot drie kenmerken gekomen die samen deze revolutie karakteriseren, en waarschijnlijk onze kamergeleerden, columnisten en journalisten in verwarring brengen.  
 

1. Geen leider, geen blauwdruk en geen formele organisatie 

Deze opstand volgt geen bepaalde oppositieleider en het leidt zich niet af van een ideologie. Geen 21e-eeuwse kloon van Lenin, Mao, en zeker geen Khomeini, is het gezicht van de revolutie.  De absolute icoon is een onschuldige jonge meid, Mahsa Jina Amini, die vanwege de kleding die zij droeg door de zedenpolitie is opgepakt en (zeer waarschijnlijk) omgebracht.  

In dit opzicht heeft deze revolutie, zowel in haar omgebrachte icoon als in haar primaire reactie tegen politiegeweld, veel meer gemeen met BLM en de protesten na de dramatische moord op George Floyd, dan met de klassieke revoluties. 

Maar ook haar organisatiestructuur is van een hele andere orde. Er is geen formele organisatie achter de opstanden. Geen partij of verbond. Er zijn landsbrede platte netwerken van spontane initiatieven. Verscheidene kleinschalige niches van lokale losse vriendenkringen, klasgenoten, wijkgenoten en directe collega’s zijn spontane organisatiecellen geworden van een rondzwevend protestnetwerk. Een netwerk dat via Iraanstalige media van buiten Iran op de hoogte blijft van wat elders gaande is en op grote onlineplatforms ideeën wisselt en actievoorstellen doet.   

Wat het oplevert is een groot, doch moeilijk, in beeld te brengen beweging. De organisatievorm doet mij erg denken aan een dansende groep zwerm vogels, die zich zonder veel woorden weet te verhouden tot de (weers)omstandigheden, en vastbesloten in de richting van de omverwerping van een benauwd leefklimaat gaat.  

2.  Jonge energie en vitaal ongeduld

De jongeren zijn de voorhoede. De revolutie wordt breed gedragen door de jongeren. Zowel onder de middelbare en zelfs basisscholieren (!), als onder de universiteitsstudenten. Het brengt een eigen dynamiek met zich mee. Het brengt een vitaal ongeduld voort, waarin veel minder ruimte is voor tactisch en strategisch wikken en wegen, wat hoort bij oudere en meer ervarene intellectuelen, activisten en dissidenten – dus ook ondergetekende.  

Een vriend van mij uit Iran, met een lange staat van dienst als intellectueel dissident, beschrijft het als volgt: “deze generatie is intuïtief intelligenter dan wij. Ze doen niet aan schaken tegen een gorilla [het dictatoriaal Iraanse regime, SN] en onderhandelen niet om een democratische voet tussen de deur te krijgen. Ze hebben van onze ervaringen geleerd dat de gorilla, zodra hij aan het verliezen is, het schaakbord kapotslaat. De gorilla moet weggejaagd worden. Het regime moet weg, en dat kan alleen door massaal in verzet te komen.”  

De jongeren, die kleine, tevergeefse stappen van hun ouders richting democratische hervormingen in afgelopen decennia zat zijn, nemen de voortouw en maken een radicale stap. Een van hun hoofdleuzen laat geen ruimte voor enkel twijfel: “de moellah moet oprotten!”. Daarin doet hun radicale eis van een groot ommekeer erg denken aan klimaatactivisme van jongeren uit de afgelopen jaren in het westen. Het was de jonge scholier Greta Thunberg voorop, die in september 2018, toen ze nog geen 14 jaar was, het zat was en eiste dat er “nu!” iets moest gebeuren. Net als bij de BLM-beweging was de jeugdige gezonde woede van deze generatie de gamechanger. En zo is het ook in Iran. 

3. Feminiene vuur van verbinding 

De identiteit van de opstand is divers en inclusief van aard. Het is gelukt om Iraniërs vanuit verschillende etnische groepen, klasse, politieke kleuren en leeftijdsgroepen bij elkaar te brengen. In die zin is het een zeer volwassene democratische beweging, zonder een bepaald issue te laten domineren of te homogeniseren. Al zijn de (in het bijzonder de jonge) vrouwen de onbetwiste vaandeldragers van de revolutie. De aanleiding van de revolutie is de massale woede over de institutionele vernedering van de burgerrechten van vrouwen, waarbij persoonlijke integriteit systematisch wordt afgenomen door niet te mogen dragen wat ze willen en te zijn wie ze willen zijn. Maar dat heeft beslist geen one-issue beweging van deze revolutie gemaakt. Integendeel, dat feminiene vuur heeft Iran in al zijn etnische, sociaaleconomische en culturele identiteit bij elkaar gebracht. Het systematisch vernederen van de Iraanse vrouwen werd herkend en erkend als exemplarisch voor institutionele vernedering van alle burgers en minachting van politiek-sociaal-cultureel rechten van ieder. Van de intellectueel tot de arbeider. Een van de beter Iraanse sociologen in het westen, Asef Bayat, zegt in een interview: dit wordt een paradigma-shift in het denken over revoluties. “Het herstellen van vrouwelijke integriteit en waardigheid, en menselijke integriteit en waardigheid in het algemeen, is hetgeen dat de revolutie drijft.”

Wat mij betreft heeft dit alles te maken met waar deze revolutie mee begon: een jonge meid die van het leven is beroofd, enkel en alleen omdat zij zichzelf wilde zijn, wilde dragen wat zij wilde dragen en niet wat haar werd voorgeschreven. Een menselijk en diep vurig verlangen van een jonge meid dat ieder mens zou aanspreken. Geen ideologische dwingeland maar een gedeeld ideaal.